Tarih disiplininde olayların ve yapıların değerlendirilmesi ve yorumu üzerine tartışmalı bir konu ve yaklaşım bulunmaktadır. Bu tartışmanın çıkış noktası, bir iktisadî, sosyal ya da siyasî teşekkülün evrimi esnasında etki altında kaldığı farklı kültürler ve coğrafyalardır. Osmanlı tarihi mercek altına yatırıldığında, Türk tarihçiliğinin söz konusu tartışmayla ilgili açmazı daha belirgin bir şekilde ortaya çıkacaktır.

Bu durum iki farklı sebepten kaynaklanmaktadır. Birincisi, Türk tarihçileri arasında Batı'da ilk olarak Hegel ve Schelling tarafından ortaya atılan "tarihsel süreklilik" mefhumu konusunda yaşanan anlaşmazlıktır. İkincisi, Osmanlı'nın sosyal, iktisadî ve siyasî alanda ortaya koyduğu kendine özgü şartlardır. Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğu üç kıtada ve bütün ticaret yollarının merkezinde yer almaktaydı; hem ipek yolunun hem de baharat yolunun Avrupa bağlantısı uzun yüzyıllar boyunca kontrolü altında idi. Bu ise Osmanlı iktisadî yapısını ve elbette düşüncesini yabancı kültür ve coğrafyaların etki alanına sokuyordu. Dolayısıyla Osmanlı iktisadî yapısını kendi içine kapanık, nevi şahsına münhasır bir kültür olarak düşünmek yanlıştır. Tam tersine Osmanlı iktisadı dışa açıktı. Yabancı ülkelerden ihraç malları serbestçe iç pazarlarda satılabiliyor; bugün bile pek çok ülkede mümkün olmamasına karşılık, yabancı paralar piyasada serbestçe değiştirilebiliyordu. Nitekim son zamanlarda yapılan çalışmalar, Osmanlı iktisadî yapısı, düşüncesi ve hayatının Akdeniz medeniyetini hatta daha geniş bir coğrafyayı da içine alacak şekilde düşünülmesi ve değerlendirilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Osmanlı iktisat düşüncesi konusunda son elli yılda ortaya çıkan bir gerçek de şudur: Osmanlı maliye bürokrasisi zannedildiğinin aksine tek işi vergi toplama olan bir teşkilat değildir. Piyasalara ve ticarî hayata gerektiğinde sınırlı şekilde müdahale etmekte, alt yapıyı hazırlamakta ve korumakta, daha da önemlisi vergi artıcı tedbirler almak konusunda hassas davranmaktadır. Yine düşündüğümüzden daha fazla ve Avrupa'da merkantilizmin gelişmesinden çok önce, siyasî iradesini esnaf ve tüccarın hizmetine sunabilmektedir. Bu siyaseti pek çok örnekle açıklamak mümkün ise de biz, XVI. asırda Osmanlıların ipek ve baharat yollarının kontrolü için Akdeniz, Hind Okyanusu ve hatta Atlas Okyanusu'nda izledikleri siyaseti ve verdikleri mücadeleleri hatırlatmakla iktifa edeceğiz. Aynı düşüncelerle İran ve Memlûklarla mücadelelerin, Hind seferlerinin, Süveyş ve Don-Volga arasında kanal açma projelerinin arka planının siyasî sebeplere indirgenmesinin doğru olmadığını düşünmekteyiz.

İşte iktisat Cildi'nin tasnifini bu fikirlerimiz doğrultusunda yaptık ve önce klasik dönemde Osmanlı iktisat düşüncesini vermeye çalıştık. Burada yer verilen yazıların yukarıda seslendirdiğimiz görüşleri somut olaylarla dillendirdiği görülecektir. Yine maliye politikalarının ve fiyat hareketlerinin iktisadî yapı ve düşünce üzerinde yol açtığı dönüşüm ve Batı'da yaşanan gelişmelerin Osmanlı ekonomisi ve sanayii üzerindeki etkileri iki ayrı bölümde ele alınacaktır. Bunların ilkinde, Batı'da yaşanan iktisadî ve sosyal değişimin Osmanlı sisteminin belirleyici unsurlarından biri olarak kabul edebileceğimiz toprak ve vergi düzeni üzerindeki etkileri vurgulanmıştır. İkincisinde ise, sanayi devrimi ile önemli avantajlar sağlayan batı karşında, Osmanlı sanayiinin durumu ve sanayileşme hamleleri değerlendirilecektir. Ahidnâmelerden kapitülasyonlara geçiş ya da Osmanlı ekonomisinin ipotek altına girme süreci, bunun malî ve hukukî sonuçları da önemine binaen ayrı bir başlıkta ele alınmıştır.

Son bölüm, Osmanlı'nın XVIII. yüzyıl başlarından itibaren izlediği batıya dönük siyaseti neticesinde ortaya çıkan iktisadî alandaki arayışlarını yansıtmaktadır. Millî İktisat Arayışları başlığı altında değerlendirdiğimiz yazılar topyekûn incelendiğinde, Cumhuriyetimizin ilk yıllarındaki iktisat politikaları daha kolay anlaşılacaktır.

Bu eserin Osmanlı iktisat düşüncesi ve hayatının yeniden değerlendirilmesi için bir sonuç değil, başlangıç olmasını ve yeni araştırmalara ışık tutmasını temenni ediyoruz.

Yeni Türkiye